غلبه مزاج های چهارگانه و تشخیص و درمان آن
تعریف مزاج های چهارگانه و علائم ظاهری و خلقوخوی آنها
مزاج های چهارگانه، یکی از مفاهیم بنیادین در طب سنتی ایرانی و طب اخلاطی هستند که بر اساس نظریه اخلاط چهارگانه (صفرا، دم، بلغم و سودا) شکل گرفتهاند. این مزاجها نشاندهنده ویژگیهای جسمی و روانی افراد هستند و بر اساس غلبه یکی از اخلاط بدن تعیین میشوند. هر فرد ممکن است دارای یکی از مزاجهای گرم و خشک (صفراوی)، گرم و تر (دموی)، سرد و تر (بلغمی) یا سرد و خشک (سوداوی) باشد. شناخت مزاج غالب هر فرد میتواند به پیشگیری از بیماریها و حفظ سلامتی کمک کند. در ادامه، ویژگیهای هر مزاج و علائم ظاهری و خلقوخوی آنها را بررسی میکنیم.
فرق مزاج پایه و اکتسابی چیست؟
در طب سنتی، مزاج افراد به دو نوع پایه و اکتسابی تقسیم میشود. هر یک از این دو نوع مزاج ویژگیها و نقش خاصی در سلامت و رفتار فرد دارند. در ادامه، تفاوت آنها را به طور دقیق بررسی میکنیم:
مزاج پایه (مادرزادی یا ذاتی)
مزاج پایه همان مزاجی است که فرد از بدو تولد و براساس شرایط ژنتیکی و ارثی بهدست میآورد. این مزاج ثابت است و تا پایان عمر تغییر نمیکند.
ویژگیهای مهم مزاج پایه:
- منشأ: ارثی و ژنتیکی است و به ترکیب مزاج پدر و مادر بستگی دارد.
- ثبات: مزاج پایه ثابت است و تنها ممکن است علائم آن تحتتأثیر شرایط محیطی کاهش یا افزایش پیدا کند.
- تشخیص: این مزاج معمولاً از ویژگیهای ظاهری (رنگ پوست، فرم بدن، موها) و رفتارهای کلی فرد مشخص میشود.
- اهمیت: مزاج پایه، نوع کلی نیازهای بدن و سازگاری فرد با شرایط محیطی و غذایی را مشخص میکند.
مثال:
فردی که مزاج پایه گرم و خشک دارد، از ابتدای تولد گرمی و خشکی بیشتری در بدن خود نشان میدهد و باید مراقب باشد که غذاها و رفتارهایی که گرما و خشکی بدن را افزایش میدهد، کمتر مصرف کند.
مزاج اکتسابی (غالب یا فعلی)
مزاج اکتسابی حالتی است که در طول زندگی و تحت تأثیر عوامل محیطی، تغذیهای، روانی و سبک زندگی تغییر میکند. این مزاج میتواند بر مزاج پایه تأثیر بگذارد و حتی علائم آن را مخفی یا تشدید کند.
ویژگیهای مهم مزاج اکتسابی:
- منشأ: ناشی از سبک زندگی، تغذیه، بیماریها، شرایط روحی و محیطی است.
- تغییرپذیری: برخلاف مزاج پایه، مزاج اکتسابی ممکن است بهطور مداوم تغییر کند.
- تشخیص: با بررسی علائم ظاهری و رفتاری فعلی فرد قابل تشخیص است.
- اهمیت: اگر مزاج اکتسابی به شدت از حالت تعادل خارج شود، به غلبه مزاج (مانند غلبه مزاج بلغم، غلبه مزاج صفرا یا غلبه مزاج سودا) منجر خواهد شد.
مثال:
فردی که مزاج پایهاش سرد و تر است، ممکن است به دلیل مصرف زیاد غذاهای گرم (مانند ادویهها) مزاج اکتسابی گرم پیدا کند و علائمی مانند حرارت و خشکی را نشان دهد.
تفاوت اصلی بین مزاج پایه و اکتسابی
ویژگی | مزاج پایه | مزاج اکتسابی |
---|---|---|
منشأ | ژنتیکی و ارثی | محیطی و تغذیهای |
ثبات | ثابت و غیرقابل تغییر | متغیر و وابسته به شرایط |
تشخیص | بر اساس ویژگیهای مادرزادی | بر اساس علائم فعلی |
مدیریت | به تنظیم سبک زندگی مرتبط است | قابل اصلاح و تغییر است |
۱. مزاج صفرا (گرم و خشک)
- ویژگیهای ظاهری: افراد با غلبه مزاج صفرا پوست گرم و زردرنگی دارند، اغلب بدنشان لاغر و عضلانی است، و موهایشان خشک و کمحجم است. پوست آنها ممکن است بهراحتی دچار خشکی شود.
- خلقوخوی: این افراد تندمزاج، پرانرژی و زودعصبانی هستند. حافظه قوی دارند، اما ممکن است به دلیل خشم و بیحوصلگی، روابط اجتماعیشان تحت تأثیر قرار گیرد.
- علائم: گرمای زیاد بدن، تشنگی مداوم، خشکی دهان و زبان، بیخوابی و سردردهای ناشی از گرما.
۲. مزاج دم (گرم و تر)
- ویژگیهای ظاهری: افراد دموی معمولاً چهرهای سرخ و سفید، بدنی قوی و عضلانی و موهایی پرپشت دارند. پوست آنها نرم و مرطوب است و احساس گرمای متعادل دارند.
- خلقوخوی: این افراد خوشبرخورد، اجتماعی و خونگرم هستند. تمایل به شوخطبعی دارند و معمولاً در میان جمع محبوب هستند.
- علائم: احساس گرما و عرق کردن، خواب عمیق، اشتهای زیاد و تمایل به پرخوری.

۳. مزاج بلغم (سرد و تر)
- ویژگیهای ظاهری: افراد بلغمی معمولاً پوست سفید، سرد و مرطوبی دارند. بدن آنها نرم و چاق به نظر میرسد و موهایشان کمپشت و نازک است.
- خلقوخوی: این افراد آرام، صبور و کمانرژی هستند. کمتر عصبانی میشوند و معمولاً در مواجهه با مشکلات، برخوردی منفعل دارند.
- علائم: خوابآلودگی، خستگی مزمن، ضعف در هضم غذا، احساس سردی در دستها و پاها.
۴. مزاج سودا (سرد و خشک)
- ویژگیهای ظاهری: افراد سوداوی پوست تیره، خشک و نسبتاً زبر دارند. بدن آنها معمولاً لاغر و استخوانی است و موهایشان خشک و تیره است.
- خلقوخوی: این افراد حساس، دقیق و گاهی مضطرب هستند. تمایل به فکر کردن بیشازحد دارند و ممکن است به افسردگی و نگرانی دچار شوند.
- علائم: خشکی پوست، یبوست، بیخوابی، کاهش اشتها و تمایل به غذاهای شیرین
چگونه میتوان مزاج را تشخیص داد؟
تشخیص مزاج یکی از مهمترین گامها در طب سنتی برای حفظ سلامتی و درمان بیماریها است. برای تعیین مزاج، باید ویژگیهای جسمی، روانی و رفتاری هر فرد بهطور دقیق بررسی شود. این ویژگیها شامل رنگ و حالت پوست، میزان چربی و خشکی بدن، نوع موها، اشتها، الگوی خواب، خلقوخوی فرد و حتی تمایلات غذایی است.
علاوه بر این، عوامل دیگری مانند تحمل گرما و سرما، میزان تعریق، نوع مدفوع، و حتی انرژی و فعالیت روزانه نیز در تشخیص مزاج تأثیرگذار هستند. البته تشخیص دقیق مزاج نیازمند تخصص در طب سنتی است، اما افراد میتوانند از روشهای سادهتری نیز برای شناخت مزاج خود استفاده کنند.
برای آگاهی از مزاج غالب خود، پیشنهاد میکنیم از تست رایگان مزاجشناسی استفاده کنید. این تست به شما کمک میکند با پاسخ دادن به چند سؤال ساده، شناخت بهتری از مزاج بدن خود پیدا کنید. پس از تشخیص، میتوانید توصیههای مرتبط با غلبه مزاج بلغم، غلبه مزاج صفرا یا غلبه مزاج سودا را در زندگی روزمره خود اعمال کنید.
غلبه مزاج یعنی چه و چه زمانی اتفاق میافتد؟
غلبه مزاج به حالتی گفته میشود که یکی از اخلاط چهارگانه (صفرا، بلغم، سودا یا دم) بیش از حد تعادل در بدن افزایش مییابد و موجب بروز مشکلات جسمی و روانی میشود. این وضعیت زمانی رخ میدهد که سبک زندگی، تغذیه، یا شرایط محیطی باعث برهم خوردن تعادل طبیعی مزاجها در بدن شود. غلبه مزاج ممکن است به دلیل مصرف غذاهای ناسازگار با مزاج، استرس، کمتحرکی یا حتی بیماریهای زمینهای ایجاد شود.
مزاج معتدل چیست؟
مزاج معتدل حالتی است که در آن هیچیک از اخلاط چهارگانه بر دیگری غلبه ندارد و بدن در وضعیت تعادل قرار دارد. افرادی که مزاج معتدل دارند، سلامت جسمی و روانی بهتری دارند و معمولاً کمتر دچار بیماریهای ناشی از غلبه مزاج میشوند. در این افراد، رنگ پوست، خلقوخو، اشتها، و انرژی در حالت متعادل است و توانایی خوبی در تطبیق با شرایط محیطی دارند.
نشانههای غلبه مزاج یا سوءمزاج در گروههای مختلف
۱. غلبه مزاج صفرا (گرم و خشک)
- علائم جسمی:
- خشکی و گرمای زیاد بدن
- زرد شدن پوست و سفیدی چشم
- احساس تشنگی شدید
- بیخوابی و سردردهای ناشی از گرما
- زخمهای دهانی و بوی بد دهان
- علائم روانی:
- زودعصبانی شدن
- پرخاشگری
- بیحوصلگی
- کاهش تحمل در برابر مشکلات

۲. غلبه مزاج دم (گرم و تر)
- علائم جسمی:
- قرمزی و گرمی پوست
- تعریق زیاد
- افزایش اشتها و تمایل به غذاهای شیرین
- پرانرژی بودن و فعالیت زیاد
- خواب زیاد
- علائم روانی:
- شوخطبعی
- خونگرمی و روابط اجتماعی قوی
- گاهی بیقراری و شتابزدگی
۳. غلبه مزاج بلغم (سرد و تر)
- علائم جسمی:
- پوست سفید و مرطوب
- احساس سردی در دستها و پاها
- افزایش وزن و چاقی
- ضعف هضم و نفخ معده
- خوابآلودگی و خستگی مفرط
- علائم روانی:
- آرامش زیاد و انفعال
- صبوری بیش از حد
- کندی در تصمیمگیری

۴. غلبه مزاج سودا (سرد و خشک)
- علائم جسمی:
- تیرگی و خشکی پوست
- لاغری و ضعف جسمانی
- خشکی دهان و یبوست
- کاهش اشتها و تمایل به غذاهای شیرین
- بیخوابی
- علائم روانی:
- اضطراب و وسواس
- نگرانی بیش از حد
- تمایل به گوشهگیری
- تفکر زیاد و گاهی افسردگی

چرا شناخت غلبه مزاج مهم است؟
شناخت غلبه مزاج یا سوءمزاج میتواند به پیشگیری و درمان مشکلات جسمی و روانی کمک کند. با شناسایی علائم غلبه مزاج صفرا، غلبه مزاج بلغم، یا غلبه مزاج سودا میتوانید سبک زندگی و رژیم غذایی خود را متناسب با نیازهای بدنتان تنظیم کنید. در صورت نیاز به مشاوره دقیقتر، میتوانید از تستهای مزاجشناسی یا مشورت با متخصص طب سنتی استفاده کنید.
درمان غلبه مزاج های چهارگانه: چگونه به تعادل برسیم؟
غلبه مزاج های چهارگانه (بلغم، صفرا، سودا و دم) در طب سنتی به معنای برهم خوردن تعادل طبیعی بدن است. درمان غلبه مزاج به معنای بازگرداندن این تعادل و مدیریت علائم ناشی از غلبه مزاج است. برای این منظور، تغییر در سبک زندگی، تغذیه مناسب و استفاده از داروهای گیاهی توصیه میشود.
۱. درمان غلبه مزاج بلغم
غلبه مزاج بلغم به معنای افزایش سردی و تری در بدن است که معمولاً علائمی مانند خستگی، اضافهوزن، خوابآلودگی، ضعف حافظه، و مشکلات گوارشی ایجاد میکند.
راهکارها:
- اصلاح تغذیه:
از مصرف غذاهای سرد و تر مانند ماست، دوغ، خیار، و برنج پرهیز کنید و غذاهای گرم مانند عسل، دارچین، زنجبیل، و خرما را در رژیم غذایی خود بگنجانید. - سبک زندگی:
فعالیت بدنی منظم داشته باشید، بدن را گرم نگه دارید و از نشستن طولانیمدت پرهیز کنید. - داروهای گیاهی پیشنهادی:
- قرص بلغم نیاک: ترکیبی موثر برای کاهش بلغم و افزایش گرمی بدن.
- قرص بلغم شفانگر: تقویت سیستم گوارش و رفع سردی و تری.
۲. درمان غلبه مزاج صفرا
غلبه مزاج صفرا به افزایش گرمی و خشکی در بدن اشاره دارد و علائمی مانند تحریکپذیری، زردی پوست، تشنگی زیاد، بیخوابی، و سردردهای مکرر را به همراه دارد.
راهکارها:
- اصلاح تغذیه:
از مصرف غذاهای گرم و خشک مانند ادویههای تند، سرخکردهها، و شکلات پرهیز کنید و غذاهای خنککننده مانند خیار، هندوانه، انار، و ماءالشعیر مصرف کنید. - سبک زندگی:
از استرس دوری کنید، خواب کافی داشته باشید و از گرمای زیاد اجتناب کنید. - داروهای گیاهی پیشنهادی:
- پکیج صفرابر درمانگیاه: ترکیبی از داروهای گیاهی برای کاهش گرمی و خشکی بدن.
۳. درمان غلبه مزاج سودا
غلبه مزاج سودا با افزایش خشکی و سردی همراه است و علائمی مانند اضطراب، بیخوابی، وسواس فکری، پوست خشک، و یبوست ایجاد میکند.
راهکارها:
- اصلاح تغذیه:
غذاهای مرطوب و گرم مانند عسل، شیر، خرما، و زرده تخممرغ را بیشتر مصرف کنید و از غذاهای سرد و خشک مانند عدس، بادمجان، و گوشت گاو پرهیز کنید. - سبک زندگی:
از افکار منفی دوری کنید، یوگا یا مدیتیشن انجام دهید و استراحت کافی داشته باشید. - داروهای گیاهی پیشنهادی:
- شربت معدل سودا: کاهش خشکی و تعادل سودا در بدن.
- پکیج ضد سودا درمانگیاه: مجموعهای از داروها برای درمان غلبه سودا.
۴. درمان غلبه مزاج دم
غلبه مزاج دم به افزایش گرمی و رطوبت در بدن اشاره دارد که علائمی مانند صورت برافروخته، خشم، تنبلی، و خوابآلودگی به همراه دارد.
راهکارها:
- اصلاح تغذیه:
از غذاهای بسیار گرم مانند گوشت قرمز و ادویهها دوری کنید و مواد غذایی خنک مانند کاهو، لیمو، و آب نارنج مصرف کنید. - سبک زندگی:
تحرک کافی داشته باشید و از محیطهای گرم دوری کنید. - داروهای گیاهی پیشنهادی:
- شربت مفرح ابریشمی: تنظیم کننده مزاج و کاهش گرمی و رطوبت.
نکات کلی برای حفظ تعادل مزاجها
- رعایت تغذیه متناسب با مزاج:
همیشه غذاهایی بخورید که مخالف مزاج شما باشد؛ مثلاً اگر مزاج گرم دارید، غذاهای خنک مصرف کنید. - سبک زندگی سالم:
خواب منظم، فعالیت بدنی، و دوری از استرس در حفظ تعادل مزاج نقش مهمی دارند. - مشاوره با متخصص طب سنتی:
برای تشخیص دقیق مزاج و درمان غلبه مزاج حتماً با متخصص مشورت کنید.
جدول مواد غذایی مفید و مضر در غلبه مزاج های چهارگانه
در طب سنتی، تعادل مزاجها نقش مهمی در حفظ سلامتی دارد. مصرف برخی مواد غذایی میتواند به تعادل یا عدم تعادل مزاجها کمک کند. در ادامه، جدولی از مواد غذایی مفید و مضر برای هر یک از غلبه مزاجها ارائه میشود:
مزاج | مواد غذایی مفید | مواد غذایی مضر |
---|---|---|
غلبه بلغم (سرد و تر) | – عسل – دارچین – زنجبیل – خرما – گوشت گوسفند – زعفران – گردو – سیاهدانه |
– ماست – دوغ – خیار – کاهو – برنج – سیبزمینی – لبنیات سرد – غذاهای ترش |
غلبه صفرا (گرم و خشک) | – خیار – کاهو – هندوانه – انار – ماءالشعیر – آلو – اسفناج – گشنیز |
– ادویههای تند – سرخکردنیها – شکلات – گوشت قرمز – غذاهای چرب – فلفل – سیر – پیاز |
غلبه سودا (سرد و خشک) | – عسل – شیر – خرما – زرده تخممرغ – بادام – گوشت گوسفند – روغن زیتون – زعفران |
– عدس – بادمجان – گوشت گاو – غذاهای کنسروی – فستفودها – ترشیجات – غذاهای مانده – سسها |
غلبه دم (گرم و تر) | – کاهو – لیمو – آب نارنج – خرفه – خیار – انار ترش – آلبالو – زرشک |
– گوشت قرمز – ادویههای گرم – غذاهای سرخکرده – شیرینیجات – نوشیدنیهای الکلی – غذاهای چرب – خرما – موز |
توضیحات:
- غلبه بلغم (سرد و تر): افرادی که دچار غلبه بلغم هستند، باید از مصرف غذاهای سرد و تر پرهیز کرده و به مصرف غذاهای گرم و خشک روی آورند.
- غلبه صفرا (گرم و خشک): در این حالت، مصرف غذاهای خنک و مرطوب توصیه میشود و باید از غذاهای گرم و خشک دوری کرد.
- غلبه سودا (سرد و خشک): برای کاهش سودا، مصرف غذاهای گرم و تر مفید است و باید از غذاهای سرد و خشک اجتناب نمود.
- غلبه دم (گرم و تر): در این مزاج، مصرف غذاهای خنک و خشک توصیه میشود و باید از غذاهای گرم و تر پرهیز کرد.
نکته: برای اطلاعات دقیقتر و شخصیسازیشده، میتوانید به منابع معتبر طب سنتی مانند سایت طبایع مراجعه کنید.

جدول توصیه های مهم برای غلبه مزاج های چهارگانه
در طب سنتی، تعادل مزاجها نقش مهمی در حفظ سلامتی دارد. برای هر یک از غلبه مزاجها (بلغم، صفرا، سودا و دم)، توصیههای خاصی در زمینه سبک زندگی، خواب، استراحت و ورزش وجود دارد که میتواند به بهبود و تعادل مزاج کمک کند. در ادامه، جدولی از این توصیهها ارائه میشود:
مزاج | توصیههای سبک زندگی |
---|---|
غلبه بلغم (سرد و تر) | – خواب و استراحت: کاهش خواب به ۶-۷ ساعت در شبانهروز و بیدار شدن قبل از طلوع آفتاب. – ورزش: انجام ورزشهای سبک و منظم برای افزایش حرارت بدن و کاهش رطوبت. – حمام: استفاده از حمام با آب گرم و پرهیز از آب سرد. – پوشش: پوشیدن لباسهای گرم و پرهیز از سرما. – تغذیه: پرهیز از غذاهای سرد و تر و مصرف غذاهای گرم و خشک. |
غلبه صفرا (گرم و خشک) | – خواب و استراحت: داشتن خواب کافی و منظم، حداقل ۸ ساعت در شبانهروز. – ورزش: انجام ورزشهای ملایم و پرهیز از فعالیتهای شدید. – حمام: استفاده از حمام با آب ولرم و پرهیز از آب داغ. – پوشش: پوشیدن لباسهای خنک و نخی و پرهیز از گرما. – تغذیه: پرهیز از غذاهای گرم و خشک و مصرف غذاهای سرد و تر. |
غلبه سودا (سرد و خشک) | – خواب و استراحت: داشتن خواب منظم و کافی، حداقل ۷-۸ ساعت در شبانهروز. – ورزش: انجام ورزشهای آرامبخش مانند یوگا و پیادهروی. – حمام: استفاده از حمام با آب گرم و ماساژ با روغنهای گرم. – پوشش: پوشیدن لباسهای گرم و پرهیز از سرما. – تغذیه: پرهیز از غذاهای سرد و خشک و مصرف غذاهای گرم و تر. |
غلبه دم (گرم و تر) | – خواب و استراحت: داشتن خواب منظم و متعادل، حدود ۷ ساعت در شبانهروز. – ورزش: انجام ورزشهای منظم و متعادل برای کاهش رطوبت بدن. – حمام: استفاده از حمام با آب ولرم و پرهیز از آب داغ. – پوشش: پوشیدن لباسهای خنک و پرهیز از محیطهای گرم و مرطوب. – تغذیه: پرهیز از غذاهای گرم و تر و مصرف غذاهای سرد و خشک. |
توجه: این توصیهها به صورت کلی ارائه شدهاند و ممکن است بسته به شرایط فردی متفاوت باشند. برای دریافت راهنماییهای دقیقتر و شخصیسازیشده، مشاوره با متخصص طب سنتی توصیه میشود.
در صورتی که نیاز به راهنمایی دارید می توانید در ساعات اداری با مشاوران درمانگیاه به شماره ۰۵۱۳۸۴۶۴۰۱۴ و ۰۵۱۳۸۴۶۴۰۱۵ تماس بگیرید و یا در قسمت نظرات با ما در ارتباط باشید.
منابع: