مریم گلی: خواص، کاربردها و تحقیقات

گیاه مریم‌گلی (Salvia officinalis) یک گیاه از خانواده Labiatae/Lamiaceae است. این گیاه بومی مناطق خاورمیانه و مدیترانه است، اما امروزه در سرتاسر جهان به‌طور طبیعی رشد می‌کند. در طب سنتی، از مریم‌گلی برای درمان اختلالات مختلفی مانند تشنج، زخم‌ها، نقرس، روماتیسم، التهاب، سرگیجه، لرزش، فلج، اسهال و هیپرگلیسمی استفاده شده است.

در سال‌های اخیر، این گیاه موضوع تحقیقات گسترده‌ای بوده است تا استفاده‌های سنتی آن مستند شود و اثرات بیولوژیکی جدیدی کشف گردد. این تحقیقات طیف وسیعی از فعالیت‌های داروشناسی را برای مریم‌گلی نشان داده است.

این مقاله مروری که نسخه انگلیسی آن اینجا منتشر شده است، بر آخرین یافته‌های داروشناسی است که به‌طور مکرر برای مریم‌گلی گزارش شده است. این یافته‌ها شامل اثرات ضدسرطان، ضدالتهابی، ضد درد، آنتی‌اکسیدانی، ضد میکروبی، ضد جهش‌زایی، ضد زوال عقل، کاهش‌دهنده قند خون و کاهش‌دهنده چربی خون است. همچنین، ترکیبات شیمیایی مسئول اثرات داروشناسی مریم‌گلی و مطالعات بالینی انجام شده روی این گیاه مورد بحث قرار گرفته است.

  1. مقدمه: آشنایی با مریم گلی (Sage)

گیاه مریم گلی (Salvia officinalis L.) یک درختچه همیشه سبز از خانواده Labiatae/Lamiaceae است. جنس Salvia بزرگترین جنس این خانواده است و تقریباً 900 گونه دارد. گیاهان این جنس در سراسر جهان رشد می‌کنند و گونه S. officinalis بومی مناطق خاورمیانه و مدیترانه است.

امروزه این گیاه در سراسر جهان، به‌ویژه در اروپا و آمریکای شمالی، به‌طور طبیعی رشد کرده است. بخش‌های هوایی گیاه مریم گلی سال‌هاست که در آشپزی و طب سنتی استفاده می‌شود. به دلیل خواص طعم‌دهی و ادویه‌ای آن، این گیاه در تهیه بسیاری از غذاها به‌طور گسترده‌ای استفاده شده است.

در طب سنتی آسیا و آمریکای لاتین، از آن برای درمان اختلالات مختلفی مانند تشنج، زخم‌ها، نقرس، روماتیسم، التهاب، سرگیجه، لرزش، فلج، اسهال و هیپرگلیسمی استفاده می‌شود. در طب سنتی اروپا، از مریم گلی برای درمان سوء هاضمه خفیف (مانند سوزش معده و نفخ)، تعریق زیاد، اختلالات شناختی مربوط به سن، و التهاب در گلو و پوست استفاده شده است.

کمیسیون آلمانی E استفاده از مریم‌گلی را برای چندین کاربرد پزشکی از جمله التهاب و سوء هاضمه تأیید کرده است.

در سال‌های اخیر، تحقیقات زیادی انجام شده است تا استفاده‌های سنتی مریم گلی مستند شود و اثرات بیولوژیکی جدیدی برای این گیاه پیدا گردد. این تحقیقات طیف وسیعی از فعالیت‌های داروشناسی شامل اثرات ضدسرطان، ضدالتهابی، ضد درد، آنتی‌اکسیدانی، ضد میکروبی، ضد جهش‌زایی، ضد زوال عقل، کاهش‌دهنده قند خون و کاهش‌دهنده چربی خون را نشان داده است.

در این مقاله، تلاش شده است که تمامی یافته‌های داروشناسی که به‌طور مکرر برای مریم‌گلی گزارش شده است، مورد بحث قرار گیرد. همچنین، ترکیبات شیمیایی مسئول اثرات بیولوژیکی این گیاه ارائه و مورد بحث قرار گرفته است. برخی از اثرات نامطلوب و سمیت مریم گلی به‌طور خلاصه ذکر شده است.

بوته مریم گلیترکیبات بیولوژیک و مواد موثره مریم گلی

ترکیبات گیاهی عمده در گل‌ها، برگ‌ها و ساقه‌های مریم‌گلی به‌خوبی شناسایی شده‌اند. طیف وسیعی از ترکیبات شامل آلکالوئیدها، کربوهیدرات‌ها، اسیدهای چرب، مشتقات گلیکوزیدی (مانند گلیکوزیدهای قلبی، گلیکوزیدهای فلاونوئیدی، ساپونین‌ها)، ترکیبات فنولی (مانند کومارین‌ها، فلاونوئیدها، تانن‌ها)، پلی‌استیلن‌ها، استروئیدها، ترپن‌ها/ترپنوییدها (مانند مونوتربنوئیدها، دی‌تربنوئیدها، تری‌تربنوئیدها، سسکویتربنوئیدها) و موم‌ها در مریم گلی یافت می‌شود.

ساختار اصلی فلاونوئیدها و ترپن‌ها/ترپنوییدهای استخراج‌شده از مریم گلی نشان داده شده است. بیشتر ترکیبات گیاهی که از مریم‌گلی گزارش شده‌اند، از اسانس، عصاره الکلی، عصاره آبی، بخش بوتانولی و عصاره آماده‌شده از آن استخراج شده‌اند. بیش از 120 ترکیب در اسانس تهیه‌شده از بخش‌های هوایی مریم‌گلی شناسایی شده است.

اجزای اصلی روغن شامل بورنئول، کامفر، کاریوفیلن، سینئول، المن، هومولن، لیدن، پینن و توجون هستند. عصاره‌های الکلی و آبی مریم گلی غنی از فلاونوئیدها به‌ویژه اسید رزمارینیک و لوتئولین-7-گلوکوزید هستند. همچنین، اسیدهای فنولی مانند اسید کافئیک و 3-کافئویلوئیک اسید در عصاره متانولی مریم گلی یافت شده‌اند. چندین فلاونوئید مانند اسید کلروژنیک، اسید الاژیک، اپیکاتچین، اپی‌گالاتوکتین گالات، کوئرستین، اسید رزمارینیک، روتین و لوتئولین-7-گلوکوزید، و همچنین چندین ترکیب فرار مانند بورنئول، سینئول، کامفر و توجون در عصاره آماده‌شده از مریم گلی شناسایی شده‌اند.

اسید رزمارینیک و اسید الاژیک بیشترین مقدار فلاونوئیدها در عصاره مریم‌گلی هستند، که به دنبال آن روتین، اسید کلروژنیک و کوئرستین قرار دارند. عمده‌ترین کربوهیدرات‌های موجود در این گیاه عبارتند از عربینوز، گالاکتوز، گلوکز، مانوز، زایلوز، اسیدهای اورونیک و رمناز.

مقایسه ترکیبات گیاهی در گل‌ها، برگ‌ها و ساقه‌های مریم گلی نشان می‌دهد که لینالول بیشترین ترکیب گیاهی موجود در ساقه است؛ گل‌ها بالاترین میزان آلفا-پینن و سینئول را دارند؛ و استات بورنیل، کامفن، کامفر، هومولن، لیمونن و توجون بیشترین ترکیبات گیاهی موجود در برگ‌ها هستند.

با این حال، باید در نظر گرفته شود که مانند سایر گیاهان دارویی، ترکیب شیمیایی مریم گلی بسته به شرایط محیطی مانند اقلیم، دسترسی به آب و ارتفاع ممکن است تغییر کند.

قرص مریم گلی می خوای؟ کلیک کن👈 قرص سالویگل

3. فعالیت‌های داروشناسی

مطالعات تجربی و بالینی در مورد خواص داروشناسی مریم گلی در بخش‌های زیر ارائه و مورد بحث قرار گرفته‌اند. جدول زیر خلاصه‌ای از مطالعات بالینی انجام‌شده روی مریم گلی را نشان می‌دهد.

جدول 1.
برخی از مطالعات بالینی درباره اثرات درمانی مریم گلی

دسته‌بندی طراحی مطالعه افراد شرکت‌کننده دوز مصرفی اثرات مشاهده‌شده
اثرات بر حافظه و عملکرد شناختی مطالعه تصادفی کنترل‌شده با دارونما بیماران مبتلا به آلزایمر 60 قطره در روز از عصاره الکلی به مدت 16 هفته بهبود عملکرد شناختی
مطالعه تصادفی کنترل‌شده با دارونما شرکت‌کنندگان جوان سالم 300-600 میلی‌گرم برگ خشک کپسوله‌شده بهبود خلق‌وخو و عملکرد شناختی پس از یک دوز
مطالعه تصادفی کنترل‌شده با دارونما شرکت‌کنندگان مسن سالم 167–1332 میلی‌گرم عصاره اتانولی، 1، 2.5، 4 و 6 ساعت قبل از ارزیابی بهبود حافظه و توجه
مطالعه تصادفی کنترل‌شده شرکت‌کنندگان بزرگسال سالم 5 قطره اسانس در اتاق آزمایش بهبود حافظه آینده‌نگر و عملکرد شناختی
اثرات بر درد مطالعه تصادفی کنترل‌شده بیماران مبتلا به فارنژیت اسپری 15٪ حاوی 140 میکرولیتر عصاره گیاه در هر دوز کاهش شدت درد گلو
مطالعه تصادفی کنترل‌شده بیماران تحت عمل جراحی لوزه یا آدنوئید دم‌کرده گیاه به‌عنوان دهان‌شویه 4–8 ساعت پس از عمل و سپس 6 بار در روز مصرف شد اثر ضد درد قوی‌تر از بنزیدامین هیدروکلراید نبود
اثرات بر قند و چربی خون مطالعه تصادفی کنترل‌شده با دارونما بیماران با هیپرلیپیدمی اولیه تازه تشخیص‌داده‌شده 500 میلی‌گرم عصاره هیدروالکلی کپسوله‌شده هر 8 ساعت به مدت 2 ماه کاهش کلسترول کل، تری‌گلیسرید، LDL و VLDL؛ افزایش HDL
مطالعه تصادفی کنترل‌شده با دارونما بیماران دیابتی نوع 2 هیپرلیپیدمیک 500 میلی‌گرم عصاره هیدروالکلی کپسوله‌شده هر 8 ساعت به مدت 3 ماه کاهش گلوکز، HbA1c، کلسترول کل، تری‌گلیسرید و LDL؛ افزایش HDL
مطالعه تصادفی کنترل‌شده با دارونما بیماران دیابتی نوع 2 150 میلی‌گرم عصاره مریم گلی 3 بار در روز به مدت 3 ماه کاهش گلوکز 2 ساعت پس از غذا و کلسترول کل؛ بدون اثر بر گلوکز ناشتا، HbA1c، تری‌گلیسرید، LDL و HDL
مطالعه پایلوت (غیرتصادفی و متقاطع) داوطلبان زن سالم 300 میلی‌لیتر چای مریم گلی 2 بار در روز به مدت 4 هفته کاهش کلسترول کل و LDL؛ بدون اثر بر گلوکز ناشتا؛ افزایش HDL

3.1. اثرات ضدسرطان و ضدجهش‌زایی

فعالیت بالقوه ضدتومور مریم گلی در چندین رده سلولی سرطانی و مدل‌های حیوانی سرطان مورد بررسی قرار گرفته است. گزارش شده است که مصرف چای مریم گلی از مراحل اولیه سرطان کولون جلوگیری می‌کند. عصاره‌های این گیاه اثرات پیش‌برنده مرگ سلولی و مهار رشد را بر روی رده‌های سلولی سرطان سینه (MCF-7)، آدنوکارسینوم دهانه رحم (HeLa)، سرطان روده بزرگ (HCT-116، HCT15، CO115، HT29)، انسولینوم (RINm5F)، کارسینوم حنجره (Hep-2)، کارسینوم ریه (A549)، ملانوما (A375، M14، A2058، B16) و کارسینوم سلول سنگفرشی حفره دهانی نشان داده‌اند.

علاوه بر اثرات مهارکننده تکثیر، مریم گلی دارای اثرات ضدمهاجرتی و ضدآنژیوژنز است. عصاره مریم گلی با افزایش آزادسازی TNF-α و نیتریک‌اکسید از ماکروفاژها، اثرات سایتوتوکسیک خود را تقویت می‌کند. این اثرات ممکن است به حضور چندین ترکیب سیتوتوکسیک و ضدسرطان در مریم گلی مرتبط باشد.

از میان ترپن‌ها و ترپنوئیدهای استخراج‌شده از مریم گلی ، کاریوفیلن و آلفا-هومولن رشد سلول‌های توموری MCF-7 و HCT-116 را مهار می‌کنند. دی‌ترپنی به نام مانول، سمیت انتخابی بر روی آدنوکارسینوم دهانه رحم و گلیوبلاستوم انسانی دارد. اسید اورسولیک، یک ترپنوئید پنتاسیکلیک، آنژیوژنز، پروتئازهای نئوپلاستیک و تهاجم سلول‌های ملانوما را مهار می‌کند.

از میان فلاونوئیدهای مریم گلی ، اسید رزمارینیک به‌طور گسترده برای اثرات ضدسرطانی آن مورد مطالعه قرار گرفته است. این ترکیب رشد انواع مختلفی از سلول‌های سرطانی انسانی از جمله آدنوکارسینوم پستان، کارسینوم روده بزرگ، لوسمی میلوئیدی مزمن، کارسینوم پروستات، کارسینوم هپاتوسلولار و کارسینوم سلول کوچک ریه را مهار می‌کند.

خواص مریم گلی3.2. فعالیت‌های آنتی‌اکسیدانی

استرس اکسیداتیو نقش مهمی در شروع و پیشرفت بسیاری از بیماری‌ها از جمله سرطان، اختلالات قلبی-عروقی، دیابت و بیماری‌های عصبی دارد. زمانی که تولید ROS از مسیرهای مختلف از جمله زنجیره انتقال الکترون میتوکندری، NADPH اکسیداز، سنتز نیتریک‌اکسید غیرمتصل و زانتین اکسیداز، از ظرفیت دفاع آنتی‌اکسیدانی بدن بیشتر شود، استرس اکسیداتیو تشدید می‌شود. آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی از سلول‌ها در برابر تولید بیش از حد ROS محافظت کرده و از آسیب‌های بافتی ناشی از استرس اکسیداتیو جلوگیری می‌کنند.

شواهدی از مطالعات مختلف نشان می‌دهد که مریم گلی دارای فعالیت‌های آنتی‌اکسیدانی قوی است. افزودن عصاره مریم‌گلی به آب آشامیدنی موش‌ها مقاومت هپاتوسیت‌های آن‌ها را در برابر استرس اکسیداتیو افزایش می‌دهد. این گیاه از آسیب DNA ناشی از ناپتکوئین دی‌متیوکسی و پراکسید هیدروژن از طریق افزایش فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز محافظت می‌کند.

مؤثرترین ترکیبات آنتی‌اکسیدانی مریم گلی شامل کارنوسول، اسید رزمارینیک و اسید کارنوسیک هستند. فعالیت مهار رادیکالی کارنوسول قابل مقایسه با آلفا-توکوفرول است.

علاوه بر اسید رزمارینیک، سایر فلاونوئیدهای مریم گلی به‌ویژه کوئرستین و روتین دارای فعالیت‌های آنتی‌اکسیدانی قوی هستند. به عنوان مثال، در یک مطالعه روتین توانست اثرات مضر هگزاکلروبوتادی‌ان بر پراکسیداسیون لیپیدی را کاهش دهد و محتوای تیول در کلیه را بازسازی کند.

3.3. خواص ضدالتهابی و ضددرد مریم گلی

التهاب و درد دو علامت اصلی هستند که در پاسخ به آسیب بافتی رخ می‌دهند. داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی هنوز بخش کلیدی درمان دارویی این علائم هستند، اما استفاده از این داروها اغلب با عوارض جانبی ناخوشایند مانند مشکلات گوارشی و قلبی‌عروقی همراه است.

از این رو، جستجوی عوامل ضدالتهابی و ضددرد جدید با عوارض جانبی کمتر همچنان یک موضوع جذاب است. مطالعات داروشناسی نشان داده‌اند که مریم گلی دارای اثرات ضدالتهابی و ضددرد است. به عنوان مثال، نشان داده شده که این گیاه به کنترل درد عصبی در نوروپاتی محیطی القاشده توسط شیمی‌درمانی کمک می‌کند.

میان عصاره‌های مختلف مریم گلی ، عصاره کلروفرمی اثرات ضدالتهابی قوی‌تری نشان می‌دهد، در حالی که عصاره متانولی و اسانس آن فعالیت کمتری دارند. فلاونوئیدها و ترپن‌ها احتمالاً ترکیباتی هستند که به فعالیت‌های ضدالتهابی و ضددرد این گیاه کمک می‌کنند. به عنوان مثال، اسید اورسولیک، که یکی از ترپن‌های مریم گلی است، اثرات ضدالتهابی‌ای دو برابر قوی‌تر از ایندومتاسین دارد.

برگ مریم گلی

برگ مریم گلی Salvia officinalis

3.4. خواص ضدعفونی‌کننده مریم گلی

شواهد متعددی نشان‌دهنده اثرات ضدمیکروبی مریم گلی هستند. اسانس و عصاره اتانولی این گیاه اثرات باکتری‌کش و باکتریواستاتیک قوی علیه باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی نشان داده‌اند. در میان باکتری‌های گرم مثبت، گونه‌هایی مانند Bacillus cereus، Listeria monocytogenes و Staphylococcus epidermidis حساسیت بالایی به مریم گلی نشان داده‌اند. اثر مریم گلی بر باکتری‌های گرم منفی به نوع عصاره مورد استفاده بستگی دارد.

علاوه بر اثرات ضدباکتریایی، گزارش شده که مریم گلی دارای اثرات ضدقارچ، ضدویروس و ضد مالاریا نیز است. اثرات ضدباکتریایی این گیاه به ترکیبات ترپن و ترپنوئیدی آن نسبت داده می‌شود. به عنوان مثال، اسید اورسولیک و اسید اولئانولیک اثر مهارکننده‌ای بر رشد باکتری‌های مقاوم به چند دارو دارند.

3.5. خواص مریم گلی در تقویت حافظه و شناخت

شواهد رو به افزایشی نشان می‌دهند که مریم گلی دارای اثرات تقویت‌کننده حافظه و شناخت است. در مطالعات حیوانی، نشان داده شده که عصاره اتانولی این گیاه باعث افزایش نگهداری حافظه در یادگیری اجتنابی منفعل در موش‌ها می‌شود. عصاره هیدروالکلی مریم گلی و فلاونوئید اصلی آن، اسید رزمارینیک، شناخت را در موش‌های سالم بهبود می‌بخشند و از اختلالات یادگیری و حافظه ناشی از دیابت پیشگیری می‌کنند.

آزمایشات بالینی این نتایج را تأیید کرده و نشان داده‌اند که مریم گلی عملکرد شناختی را در هر دو گروه افراد سالم و بیماران مبتلا به اختلال شناختی یا زوال عقل بهبود می‌بخشد. به عنوان مثال، عصاره هیدروالکلی این گیاه عملکرد شناختی بیماران مبتلا به آلزایمر خفیف تا متوسط را طی 4 ماه درمان بهبود داده است.

مکانیسم‌های احتمالی مسئول این اثرات شامل تداخل با سیستم کولینرژیک است. همچنین نشان داده شده که مریم گلی فعالیت استیل‌کولین‌استراز را مهار می‌کند. مهارکننده‌های استیل‌کولین‌استراز از مهم‌ترین درمان‌های بیماری آلزایمر هستند و مریم گلی می‌تواند منبع امیدوارکننده‌ای برای توسعه عوامل درمانی این بیماری باشد.

3.6. اثرات متابولیکی

مطالعات تجربی و بالینی اثرات مفید برخی گیاهان دارویی بر متابولیسم بدن، به ویژه وضعیت قند خون، لیپیدهای سرمی، لیپولیز و آدیپوژنز را تأیید کرده‌اند. تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که عصاره‌های مختلف بخش‌های هوایی مریم گلی قادر به کاهش قند خون در شرایط عادی و دیابتی هستند. مکانیسم‌های پیشنهادی برای اثر کاهش قند خون مریم گلی شامل مهار گلوکونئوژنز در هپاتوسیت‌ها و کاهش مقاومت به انسولین از طریق تحریک گیرنده‌های PPARγ است.

مطالعات داروشناسی همچنین نشان داده‌اند که عصاره‌های مختلف مریم گلی باعث کاهش لیپیدهای سرمی می‌شوند. برای مثال، دم‌کرده تهیه‌شده از این گیاه سطح تری‌گلیسرید، کلسترول کل و لیپوپروتئین‌های کم‌چگال (LDL) را در موش‌های چاق کاهش داده است. اثرات مفید مریم گلی بر نمایه لیپیدی در حیوانات دیابتی نیز گزارش شده است. در آزمایش‌های بالینی، عصاره برگ مریم گلی توانسته است سطح تری‌گلیسرید، کلسترول کل، LDL، لیپوپروتئین‌های با چگالی بسیار کم (VLDL)، و قند خون ۲ ساعت پس از صرف غذا را در بیماران مبتلا به دیابت و هیپرلیپیدمی کاهش دهد.

4. مطالعات سم‌شناسی

مطالعات بالینی گزارش کرده‌اند که مصرف مریم گلی عوارض جانبی جدی ایجاد نمی‌کند. با این حال، مصرف طولانی‌مدت یا استفاده بیش از حد عصاره اتانولی و اسانس مریم گلی (معادل بیش از ۱۵ گرم برگ‌ها) می‌تواند باعث بروز عوارض ناخواسته‌ای مانند استفراغ، افزایش بزاق، تاکی‌کاردی، سرگیجه، گرگرفتگی، واکنش‌های آلرژیک، تورم زبان، سیانوز و حتی تشنج شود. اثر تحریک‌کننده تشنج اسانس مریم گلی به اثر مستقیم آن بر سیستم عصبی نسبت داده می‌شود. ترکیبات کامفور، توجون و کتون‌های ترپنی به‌عنوان سمی‌ترین ترکیبات مریم گلی شناخته می‌شوند.

خواص مریم گلی5. نتیجه‌گیری و جمع بندی

امروزه علاقه زیادی به استفاده از داروهای سنتی و درمان‌های گیاهی در سراسر جهان وجود دارد. بنابراین، مطالعات تجربی و بالینی متعددی روی گیاهان دارویی انجام شده و نیاز به به‌روزرسانی و یکپارچه‌سازی یافته‌ها وجود دارد. بر اساس شواهد موجود، این گیاه اثرات ضدسرطان، ضدالتهاب، ضددرد، آنتی‌اکسیدانی، ضدمیکروبی، کاهنده قند خون، کاهنده لیپید خون، و تقویت حافظه دارد.

اثرگذاری خواص مریم گلی به‌عنوان یک گیاه دارویی ضددرد، کاهنده لیپید خون و تقویت‌کننده حافظه در آزمایش‌های بالینی تأیید شده است. همچنین، چندین اثر زیستی دیگر، مانند فعال‌سازی گیرنده‌های بنزودیازپینی و مهار تشنج ناشی از پنتیلن‌تترازول، برای مریم گلی گزارش شده است. برای روشن شدن کاربردهای درمانی این اثرات و همچنین بررسی دقیق مکانیسم‌های مولکولی، سمیت و تداخلات دارویی این گیاه، مطالعات بیشتری در آینده مورد نیاز است.